Het onbekende gevaar in de wei: endofyten

Onlangs stond in het Duitse paardentijdschrift Cavallo een uiterst interessant artikel over endofyten in gras, naar aanleiding van meerdere paarden met vergiftigingsverschijnselen in Duitsland. Omdat dit thema in Nederland behoorlijk onbekend is, zeker in de paardenwereld, maar o.a. door klimaatverandering wel actueler wordt, vonden we het zinvol eens een blog hieraan te wijden.

Wat zijn endofyten?

Endofyten zijn meestal bacteriën of schimmels die in symbiose leven met de plant, in dit geval gras. Bij een symbiotische relatie hebben beide organismen voordeel van deze relatie. Voor gras betekent dit bijvoorbeeld, dat endofyten ervoor zorgen dat de grassen beter tegen stress zoals insectenvraat en droogte kunnen. Deze symbiose is niets nieuws, maar iets wat in de loop van miljoenen jaren evolutie is ontstaan. Echter, moderne grasteelt heeft wel een aantal grassoorten bewust geselecteerd op het hebben van endofyten (1). Met name in de graszaadteelt komen deze veel voor, omdat de plant meestal niet als veevoer dient, maar vooral veel zaad moet produceren, wat met behulp van endofyten verbetert. Dit kan leiden tot vergiftigingen, die al verschillende malen gedocumenteerd zijn (4,6).

De ene endofyt is de andere niet?

Heel veel endofyten zijn onschadelijk of in kleine hoeveelheden aanwezig. Echter, als verkeerde grassoorten gezaaid worden, bijvoorbeeld graszaad wat voor gazons of voetbalvelden bedoeld is, of verontreinigd graszaad, dan zitten hier meestal grassen in die hoge aantallen schadelijke endofyten bevatten. Deze zijn al in het zaad aanwezig en groeien met de plant mee (1). Een bekend voorbeeld is de endofyt Epichloë festucae die in Engels raaigras leeft. Deze endofyt produceert meerdere giftige stoffen, waaronder lolitrem b. Deze stof is een mycotoxine, neurotoxisch en hoge concentraties kunnen dodelijk zijn. Lagere concentraties kunnen diarree, versnelde hartslag en ademhaling en tremor van de oogspieren veroorzaken. Maar ook gevoelig lopen of dikke benen kunnen op endofytengif wijzen. Dit kan uren aanhouden, maar lichtere vergiftigingen zijn reversibel, de meeste dieren genezen dus weer (2). Bij langduriger blootstelling kan echter blijvende schade, waaronder hoefbevangenheid, ontstaan (3).

De rol van klimaatverandering

Waarom dan nu een blog erover, terwijl dit blijkbaar nauwelijks een probleem was tot nu toe in Nederland? Het probleem is, dat door klimaatverandering de zomers heter worden en de laatste jaren waren ook nog eens erg droog. Als de wei dan ook nog eens veel begraasd wordt, zodat het gras kort blijft, is de stress voor het gras zo groot dat de concentratie endoyften heel hoog kan worden. Daarnaast hebben grassoorten met endofyten in tijden van stress (hitte, droogte, begrazing) betere kansen de overhand te krijgen dan soorten die minder endofyten bevatten. Met name soortenarme weides met weinig grassoorten kunnen hierdoor zeer problematisch zijn. Onderzoek aan de universiteit van Würzburg uit zomer 2019 toonde aan dat met name Beemdlangbloem (Festuca pratensis) en Schapengras (Festuca ovina) voor 75-80% besmet waren met gevaarlijke endofyten. Voor Engels raaigras was dit 15%. Zij bevelen dan ook aan weides zo soortenrijk mogelijk te houden (5).

In Duitsland sloeg men in de droge zomer van 2018 alarm, nadat veel paarden in een pensionstalling verschillende vergiftigingssymptomen toonden, twee waren zelfs op het randje van de dood. Na tests bleken de concentraties endofytengif inderdaad sterk verhoogd in het gras van de wei waar de paarden stonden. Na een dag zonder weidegang waren de meeste symptomen weer verdwenen (3).

Graszaadhooi en endofyten?

Veel mensen menen dat gras gevaarlijk is voor hun paarden, of dat hun paard niet tegen gras kan. In veel van deze gevallen kunnen endofyten de oorzaak zijn en niet het gras zelf! Endofyten gaan helaas ook niet verloren in hooi, dus bijvoorbeeld graszaadhooi moet gegarandeerd endofytenarm zijn, anders is het niet als voer te gebruiken.

Aangezien echter veel paardenhooi pas geoogst wordt als het gras lang is, heeft dit gras meestal weinig stress gehad en is als hooi meestal veilig. Gevaarlijk wordt het pas als weides droog zijn en/of temperaturen erg hoog, en zeker als de weides ook nog eens sterk begraasd worden. Probeer dus je weidegang uit te stellen tot het gras echt lang is, het liefst na een paar natte dagen. Voer je paarden liever tussendoor weer hooi in plaats van ze op een kort afgegraasde wei te zetten. Het lang laten doorgroeien van gras is ook voor insecten gunstig, en het suikergehalte is gemiddeld relatief een stuk lager bij lang gras dan bij kortgegraasde weides.

Alles bij elkaar iets om in je achterhoofd te houden en bij verdachte symptomen je paard meteen van de wei te halen.

Idhuna Barelds
Mei 2020

1. 1. https://en.wikipedia.org/wiki/Endophyte
   2. https://en.wikipedia.org/wiki/Lolitrem_B
   3. Cavallo mei 2020
   4. http://vdt.ugent.be/sites/default/files/art76507.pdf
   5. https://www.researchgate.net/publication/333931302_Infection_Rates_and_Alkaloid_Patterns_of_Different_Grass_Species_with_Systemic_Epichloe_Endophytes

Producten die mycotoxinen zoals lolitrem b binden, vind je hier.